هویداست که تحول و تکامل نسل‌های بشر در اثر پیشرفت‌های علمی و تولید انباشته‌شده و فزاینده دانش و دانایی بشریت به‌دست آمده است. تاریخ و تجارب تاریخی شهادت می‌دهند که جوامعی در میان جوامع انسانی، پیشتاز و پیشگام‌تر از دیگران بوده اند/هستند که به لحاظ دانش و توانایی علمی به رشد و پیشرفت دست یافته‌اند و از همین مسیر، خود را از دیگران متمایز ساخته‌اند.

تکامل و پیشرفت انسان‌ها دقیقا از زمانی آغاز گردید که آنان به دنبال رسیدن به راهی بودند که به وسیله آن از یک‌سو رفاه، امکانات و آسایش بیشتر برای خودشان فراهم آورند و از سوی دیگر میزان درآمد و عواید شان را افزایش دهند تا تا وضعیت معیشتی شان بهبود یابد. به عبارت دیگر، بشر نیازمند علم و دانشی بود که زندگی این‌جهانی شان را در جهت مثبت سوق و تغییر دهد. این علم دقیقا همان دانش و تکنالوژی نوینی است که بشر در قرن‌های اخیر بدان دست یافته است؛ دانش و فن‌آوری‌هایی که تغییرات گسترده و بسیار اساسی و بنیادینی را در زندگی انسان‌ها به وجود آورده و دنیا را جای بهتر و مصئون‌تری برای زندگی ساخته است.

رهبر شهید استاد مزاری هم دقیقا یکی از افرادی بود که به معنی واقعی کلمه، شرایط زندگی انسان‌ها در افغانستان، ریشه‌های مشکلات جامعه و نیازمندی‌های اساسی برای حل حل مشکلات را درک کرده بود. به همین دلیل، او تاکید خاص و ویژه‌ای روی دانش و دانشگاه داشت، زیرا دانشگاه‌ها و مراکز علمی و اکادمیک، منبع و سرچشمه اصلی تولید و ترویج علم و فن‌آوری هستند و زمینه بکارگیری یافته‌های علمی در زندگی عملی انسان‌ها را فراهم می‌سازند. شهید مزاری بر اساس دانسته‌ها و یافته‌های تجربی خویش از جهان و جامعه افغانستانی، به خوبی می‌دانست که یکی از عوامل اصلی بدبختی‌ها، تیره‌روزی‌ها و عقب‌مانی کشوری بنام افغانستان، عقب‌ماندگی مفرط از قافله دانش و توانایی علمی در سطح جهان است. او می‌دانست که وضعیت دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و علمی درین کشور در طول تاریخ هرگز به‌گونه‌ای نبوده است که بتواند راه‌گشای مردم و حکومت باشد و پاسخی به مسایل و چراهایی که وجود داشته‌اند و دارند ارائه دهد و گرهی از کورگره‌های این کشور بگشاید. به همین دلیل است که انسان افغانستانی و به خصوصی آنانی که در داخل کشور حضور داشته‌اند، هیچ‌گاهی این فرصت را نداشته‌اند که به‌گونه معیاری گام‌هایی را در راستای کسب علم، تولید علم، ترویج علم و استفاده عملی از علم در زندگی شان بردازند. این‌گونه است که به باور شهید مزاری، دانشگاه مسئله حیاتی یک جامعه، چه از نگاه اجتماعی و سیاسی و چه از نگاه فرهنگ و عمران است. به نظر او، خسارت بسته‌شدن دانشگاه بیشتر از همه خسارات دیگر در یک جامعه است و هیچ خسارت دیگر برابر با خسارات بسته‌شدن دانشگاه نیست. دانشگاه باید باز شود تا نسل جوان افغانستان تحصیل بکند و آینده افغانستان در دست این‌هاست و سرنوشت افغانستان را جوانان تعیین می‌کنند و نباید بی‌سواد بمانند (فریاد عدالت، ص 220). این سخنان شهید مزاری به خوبی بیان‌گر درک عمیق و آگاهانه او از اهمیت موضوع است، زیرا بسته‌شدن دانشگاه‌ها و آسیب‌هایی که ازین ناحیه بر پیکره جامعه وارد می‌گردد، به‌حدی سنگین و خطرناک است که هرگز در آینده قابل جبران و برگشت نیست.

شهید مزاری در سالیانی که جنگ در کشور جریان داشت، هرگز از توجه و تمرکز بر فعال نگهداری مراکز علمی دور نگردیده بود.

او تلاش‌های زیادی را به خرج داد تا دانشگاه کابل که در آن زمان به دلیل جنگ‌های گروهی تعطیل گردیده بود بازگشایی و زمینه ادامه تحصیل دانش‌جویان فراهم گردد. در همین راستا، رهبر شهید گفته است: ”ما هیج‌وقت با مسئله پوهنتون به عنوان یک مسئله فرهنگی و یک منبع فرهنگی که حیات مردم افغانستان به آن بستگی دارد، مانع نتراشیدیم و وظیفه ملی و اسلامی ماست که پوهنتون‌ها را باز نماییم  تا نسل جوان تحصیل کنند“(چراغ راه، ص 34).

در همین خصوص، شهید مزاری کوشش‌های وافر دیگری را نیز به انجام رسانید. به‌گونه نمونه، تیمی را تشکیل و توظیف کرده بود تا کتب درسی و نصاب تعلیمی را برای مکاتب افغانستان تهیه نماید. دانشکده شهید بلخی را برای افغانستانی‌ها در ایران تاسیس کرد و قراردادی را با جمهوری آذربایجان منعقد کرد تا دانش‌جویان به آن کشور اعزام شوند. تعداد زیادی از دانش‌جویان را به کشورهای دیگر نیز فرستاد که بعدها تبدیل به کادرهای علمی و متخصص گردیدند و حتی در دوران حکومت‌های بیست سال اخیر در کابینه حکومت نیز حضور داشتند.

توجه و اهمیت دادن به نخبگان علمی و دانشمندان از سوی شهید مزاری، گواه برجسته‌ای بر اندیشه‌های خردمندانه او در حوزه دانش و اندیشه است. او باری گفته بود: ”حقوق و حرمت اندیشمندان، آزاداندیشان و روشن‌فکران خود را در نظر داشته باشید“ (چراغ راه، ص 37)، زیرا همین دسته از افراد هستند که بنیان تفکر و اندیشه را در ذهن و ضمیر نسل جوان می‌کارند و بارور می‌سازند؛ نسلی که در آینده قادر خواهد بود تا اساس‌گذار تغییر، تکامل و تحول در جامعه گردیده و کشور را بر شانه‌های شان تا رسیدن به پیشرفت و توسعه حمل کنند.

بدین اساس، بر ماست که با بازخوانی اندیشه­های روشنگرانه افرادی مانند شهید مزاری، گامی هرچند کوچک در راه هموار سازی مسیر تحصیل علم و دانایی برداریم.