سلیمان احمدی

نقش منابع انرژی و به خصوص نفت در حیات اقتصادی و سیاسی جوامع بشری بر کسی پوشیده نیست. این منبع کم‌یاب انرژی که بعد از انقلاب صنعتی و ماشینی و صنعتی شدن جهان و گسترش تجارت اهمیت ویژه‌ای یافته است، هم اکنون کاربرد وسیع و گسترده‌ای دارد و همین امر باعث بروز منازعاتی بر سر دست‌یابی و کسب سهم بیشتری از منابع انرژی در جهان گردیده است.
کشورهای نفت‌خیز جهان که از کنترل شرکت‌های چند ملیتی نفتی هفت‌خواهران بر منابع نفتی‌شان ناراضی بودند، چون حداکثر سود نفت را آنان می‌بردند و میزان کمی از آن به این کشورها می‌رسید، با کاهش چندین‌باره قیمت نفت و در نتیجه کاهش سود آخود، دست به تاسیس سازمان اوپک زدند و کنترل منابع نفتی‌شان را در اختیار گرفتند. سازمان اوپک به تدریج به رشد و توسعه دست یافت و با اثرگذاری بر مناسبات سیاسی – اقتصادی جهان، اینک تبدیل به یک سازمان بزرگ و تاثیرگذار در جهان گردیده است. این سازمان در ناحیه خلیج فارس و سایر نقاط نفت‌خیز با تهدیدات و فرصت‌هایی مواجه است که نقش آن را در تعاملات آینده جهان برجسته می‌سازد.
انسان خود منبع تولید انرژی و نیز نیازمند و مصرف‌کننده آن است. هیچ حرکت و تحول فزیکی و مادی و حتی اندیشـیدن و تفکر انسان بدون صرف انرژی ممکن نمی‌باشد. از آغاز خلقت انسان نیز، هیچ زمانی را حتی اندکی و لحظه‌ای سراغ نداریم که بشر نیازمند انرژی نبوده و از منابع مختلف و معدود آن استفاده نکرده باشد.
کم‌یاب بودن منابع انرژی در جهان، در طول تاریخ همواره کشورها و دولت‌ها را بر آن داشته است تا برای دست‌یابی بیشتر به انرژی و کسب سهم بیشتری از منابع انرژی، دست به رقابت بزنند و در تلاش برای تامین نیازهای خویش به انرژی باشند و از سوی دیگر با توجه تاثیرگذاری انرژی بر مسایل اقتصادی و سیاسی، دولت‌ها سعی کرده‎اند تا از منابع انرژی که در اختیار دارند و یا در اختیار می‌گیرند، برای ایجاد وابستگی و نفوذ بر دیگران سود ببرند. همین موارد سبب شده‌اند تا انرژی، محور بروز منازعات، اختلافات، چـنددستگی‌ها و رقابت‌های منطقه‌ای و جهانی قرار گیرد.
نفت به عنوان یک منبع و مولد مهم انرژی که بعد از انقلاب صنعتی و رشد و گسترش تجارت و صنعت به عنوان جایگزین مناسب برای ذغال سنگ، جایگاه خاصی را یافته بود، در محور و محراق توجه کشورهای جهان و به خصوص کشورهای صنعتی قرار گرفت. اهمیت روزافزون نفت در اقتصاد و سیاست و کاربرد وسیع و گسترده آن در صنعت، تلاش‎های کشورهای صنعتی غربی در جهت در دست گرفتن کنترل منابع نفتی جهان را به دنبال داشت و درین مسیر شرکت‎های چند ملیتی معروف به ”هفت خواهران“ از طرف کشورهای غربی تاسیس و امتیازات مربوط به نفت را در اختیار گرفتند.
‌هوشیاری و درک کشورهای نفت‌خیز و ضررهایی که از ناحیه عدم کنترل بر منابع نفتی‎شان به آنان وارد می‌گردید و فقط درصد کمی از سود نفت به خود کشورهای نفت‌ ‎خیز می‎رسید، آنان را واداشت تا در یک هماهنگی و انسجام درونی، اقدام به تاسیس سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC) نموده و صنعت نفت را در اختیار گیرند.
جستجوهایی که در حد امکان صورت گرفته است، نشان می‌دهد که ظاهرا کار تحقیقی زیادی در مورد علل و عوام اقتصادی و سیاسی شکل‌گیری این سازمان و در جهت تبیین و تحلیل نقش سیاسی سازمان اوپک انجام نیافته است.
بنابرین، این نوشته در پی این است که علل سیاسی شکل‌گیری کشورهای صادر کننده نفت (OPEC) و نقش و تاثیرگذاری این سازمان در سیاست را به بررسی بگیرد و میزان اثرگذاری این سازمان در تعاملات سیاسی جهان را برجسته بسازد.
1. معرفی اوپک
– تاسیس اوپک
اوپک (OPEC) مخفف نام انگلیسی سازمان کشورهای صادرکننده نفت Organization of Petroleum Exporting Countries)) است که در سپتامبر 1960 تاسیس گردید. نمایندگان دولت‌های ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزولا از تاریخ 10 تا 14 سپتامبر 1960 در کنفرانس بغداد شرکت کردند و در نهایت سازمان اوپک را به عنوان یک سازمان بین‌الدول و دائم، تاسیس نمودند. این پنج کشور در آن زمان 67 درصد از ذخایر نفت و 36 درصد بازار نفت جهان را در اختیار داشتند. اساسنامه اوپک در اجلاس جنوری 1961 کنفرانس اوپک در کاراکاس به تصویب رسید و تاسیس آن طی قطعنامه 6363 سازمان ملل متحد در 6 نوامبر 1962 به ثبت رسید. پنج کشور یادشده اعضای موسس سازمان اوپک را تشکیل می‌‏دادند و با گذشت زمان 8 کشور دیگر یعنی قطر، اندونیزیا، لیبیا، امارات متحده عربی، الجزایر، نیجریه، آنگولا، اکوادور و گابن به اعضای اوپک اضافه شدند و به این ترتیب اعضای اوپک به 13 کشور رسید. با خارج شدن گابن در سال 1995 ازین سازمان، تعداد آن اعضای آن اکنون به 12 کشور می‎رسد. (حایری:2)
در حال حاضر در حدود 40 درصد از تولید نفت جهان از سوی اوپک انجام می‎شود و در موضوع صادرات، در شرایط فعلی بیش از 60 درصد تجارت نفت دنیا را این سازمان در اختیار گرفته است. (همان منبع)
– اهداف و مقاصد اوپک
اوپک یک سازمان بین‌الدول است که اهداف آن قرار ذیل می‌باشند (وزارت نفت، 1389: 3):
• ایجاد هماهنگی و وحدت در خط مشی‌های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین شیوه‌ها برای تامین و حفظ منافع فردی و جمعی آن‌ها
• یافتن راه‌ها و وسایل تامین ثبات بازار
• توجه کافی و مستمر نسبت به منافع کشورهای تولیدکننده و حفظ درآمد ثابت برای آن‎ها، عرضه کافی، اقتصادی و منظم نفت به کشورهای مصرف‌کننده و در نظر گرفتن یک سود منصفانه به سرمایه‌ای که آن‎ها در صنعت نفت سرمایه گذاری می‌کنند.
– تاسیس اوپک و سیاست

در شرح چرایی و چگونگی تاسیس اوپک، صاحب‌نظران چنین اشاره کرده‌اند که در سال ۱۹۵۹ شرکت‌های بزرگ صاحب امتیاز نفت، طی شش ماه دوبار قیمت اعلان‌شده را کاهش دادند. از آن‌جا که درآمد و بهره مالکانه دولت‌های نفتی امتیازدهنده بر مبنای قیمت‌های اعلان‌شده محاسبه و پرداخت می‌گردید، کاهش قیمت اعلان‌شده به معنی کاهش درآمد دولت‌های نفتی بود. گفته شده است که ژنرال عبدالکریم قاسم رئیس‌جمهور عراق برای مقابله با این تهدید از بقیه کشورهای نفت‌خیز برای گردهمایی در بغداد در سپتامبر ۱۹۶۰ دعوت می‌کند و همین نشست موجب ایجاد تشکیلات سازمان کشورهای صادرکننده نفت می‌شود و به تدریج این سازمان مبدل به یکی از موثرترین و پر آوازه‌ترین سازمان‌های بین‌المللی می‌شود که تا کنون کشورهای جهان سوم به خود دیده‌اند. کاهش قیمت نفت از سوی کمپانی‌ها یعنی اقدام و محرک اقتصادی از سوی کارگزاران اقتصادی بوده است، اما تاسیس یک سازمان بین‎المللی متشکل از نمایندگان دولت‏‌های نفت‌خیز به دعوت یک ژنرال ارتش و رئیس‌جمهور یک کشور، یعنی پاسخی سیاسی. (حشمت زاده، ۱۳۹۰:۶)